 |
| Alfonso X o Sabio na Corte. Escena nas «Cantigas de Santa María». Mosteiro de San Lorenzo del Escorial. |
O exemplo dun rei
sabio
"Ninguén é a patria, pero todos o somos" (Jorge Luís Borges)
|
[Publicado en castellano en LinkedIn el 21 de mayo de 2018: https://www.linkedin.com/pulse/nadie-es-la-patria-pero-todos-lo-somos-andrés-vázquez-lópez]
Nuns tempos
convulsamente tramposos, á manipulación interesada que nos convida a confundir
o significado co significante [1] na linguaxe vénselle engadindo, como signo de
exclusión, o uso dunha ou outra lingua como arma ideolóxica arreboladiza. O
idioma como vehículo de entendemento dialéctico común queda relegado a un
segundo plano, e o multilingüismo perde o seu valor intrínseco en función da
bandeira política que se enarbora.
Son galego, que é a
maneira de ser españois as persoas que nacemos accidentalmente nesa parte do
territorio do Finis Terrae atlántico dos romanos. Ou se o prefiren, son español
porque son galego. (Aínda que os arxentinos aínda son máis concluíntes. Xa
saben que para eles galego e español é o mesmo,[2] aínda que nacésemos en
Málaga, Bilbao ou Tarragona). E en Galicia, desde que a Real Academia Galega o
instituyó no ano 1963, todos os 17 de maio celébrase o Día dás Letras Galegas.
A data débese a que en tal día como ese, en 1863, publicouse na cidade de Vigo
o primeiro exemplar da obra “Cantares galegos”, de Rosalía de Castro, que
marcaría o inicio do chamado "Rexurdimento" cultural
do galego. Con el preténdese homenaxear a aquelas persoas que destacaron pola
súa creación literaria en idioma galego [3] ou pola defensa do mesmo. (Sen
dúbida iso explica que na xa longa lista de homenaxeados nin está, nin se lle
espera, a un galego como Ramón José Simón Valle Peña, coñecido literariamente
como Ramón María del Valle-Inclán, que nunca escribiu en galego aínda que o seu
castelán pareza desmentilo nalgunha das súas obras. Lean senón “Romance de Lobos”. Tampouco Gonzalo Torrente Ballester, a pesar de que a súa triloxía “Los
gozos y las sombras” [4] considerada unha das óbras cume da literatura española
do século XX, represente o mellor retrato da realidade da sociedade galega
anterior á Guerra civil española).
Quen si foi incluído,
na celebración do ano 1980, foi o toledano Alfonso X, rei de Castela e León.
[5] O motivo, as súas composicións líricas: cantigas de amor, escarnio, e
especialmente as súas Cantigas de Santa María, escritas en galego-portugués
medieval por el e outros autores do seu corte. A pesar de pasar bastante
desapercibido para a historia europea, as súas relacións con outros reinos
cristiáns transcenderon as meras relacións diplomáticas e tampouco se limitou a
escaramuzas bélicas co mundo islámico. É coñecido que durante o seu reinado
conviviron cristiáns de diferentes linguas, unha minoría xudía e unha poboación
musulmá. Impulsou ao castelán como idioma común fronte ao latín. Así, promoveu
a Escola de Tradutores de Toledo. Organizou grupos de eruditos e escritores,
xudeus, mouros e cristiáns, que prepararon edicións de obras monumentais baixo
a dirección persoal do monarca. É o caso de tratados científicos traducidos do
árabe, como os quince Libros do Saber da Astronomía, tratados de lexislación,
como o Foro Real ou As Sete Partidas [6] (por certo, o segundo corpo
lexislativo despois do Foro de Avilés que xa no ano 1076 recollía o “medianedo” como xurisdición extraordinaria e que recoñece –en pleno século
XIII, hai máis de 700 anos atrás- outro medio alternativo de resolución de conflitos, [7] a arbitraxe ou “juzgadores de albedrío” en lingua romance,
“escollidos para librar algún preito con outorgamento de ambas as partes”) e
espectaculares compilacións históricas, a Historia de España ou a Primeira
Crónica Xeral de España. (Algunhas das cales tamén foron traducidas ao galego
da época).
Menos coñecido é que
parte da súa infancia transcorreu en terras dos condes de Traba (ayos reais) na
Galicia interior, no Castelo de Maceda, [8] situado no actual municipio do seu
nome, na provincia de Ourense. É o que recolle a tradición, tamén que foi entre
as pedras desa fortaleza onde Alfonso criouse e que é aí onde aprendeu o galego
co que máis tarde escribiría os seus máis famosas composicións líricas. Algo
que non impediu que a súa obra futura sentase a base lingüística e intelectual
da cultura en castelán.
Nos últimos dous mil
anos no que hoxe é España faláronse non menos dunha vintena de linguas ou
idiomas. [9] O que o mundo coñece hoxe como español fálase como lingua oficial
nunha vintena de países, cuxa poboación sumada a aqueles nos que se fala de
forma non oficial, ofrece unha total contorna a 600 millóns de persoas. Nalgúns
países é cooficial con outras linguas e, en moitos deles coexiste con idiomas
ou dialectos tribais, étnicos ou locais, sen maior conflito. Tampouco parecen
estar preocupados por que poida poñer en risco os signos da súa identidade
nacional, nin cultural. Na internet –esa aldea global virtual- é a terceira
lingua máis utilizada, despois do inglés e o chinés.
A intolerancia, como
desgraciadamente comprobamos a diario, non é patrimonio exclusivo de ninguén, a
pesar de que algúns a cultivan con esmero. Nuns casos responde a estratexias
políticas, de maior ambición que real percorrido, a salvo do dano na
convivencia que efectivamente ocasionan. Noutros é puro "amateurismo" individual, en ocasións con consecuencias mal calculadas.
[10]
Fronte á beligerancia
dalgúns, outros optan por non inclinarse pola discordia e a descualificación
continua. Prefiren o respecto antes que a violencia verbal e cultural. [11] A
educación para unha cultura de paz tamén exclúe a violencia cultural e é
independente da lingua en que se exprese.
E é que, “non
morró el que abivó la sciencia et el saber, ni fue pobre el qui fue dado a
entendimiento”. Libro das
Cruces, 1259 [12]
____________________________________
[1]
O termo significante utilízase en lingüística estrutural e na semiótica para
denominar aquel compoñente material ou case material do signo lingüístico e que
ten a función de apuntar cara ao significado (representación mental ou concepto
que corresponde a esa imaxe fónica).
[2] “En Arxentina chámanlle galegos a todos os
españois. A Quino chamaríanlle galego, de neno. El e a súa familia son de
Fuengirola, preto de Málaga. O personaxe de Manolito e o de Manolo inspíranse,
nesa orde, por Julían Delgado, o editor de Mafalda. O pai de Julián era
valisoletano.” En Arxentina chámanlle galegos a todos os españois e non pasa
nada. Mundiario, Outubro de 2014
[3]
En realidade ninguén coñece con certeza cantos idiomas hai no mundo, aínda que
se estima que a cifra roldaría os 7.000. O galego é unha lingua romance do
subgrupo galaico-portugués falada principalmente na comunidade española de
Galicia. Está estreitamente emparentado co portugués, co que formou unidade
lingüística (galaicoportugués) durante a Idade Media. Tamén se falan diferentes
variedades do galego na comarca do Eo-Navia, no oeste de Asturias, e no Oeste
das comarcas do Bierzo e Sanabria, ao noroeste de Castela e León. Algúns
lingüistas tamén consideran como parte da lingua galega o fala dos tres pobos
do Val de Jálama, no extremo noroeste de Estremadura, chamada localmente fala
ou cun nome local para cada pobo. Ten carácter oficial xunto ao castelán en
virtude do Estatuto de Autonomía de Galicia. Ao amparo da Constitución española
de 1978, o Estatuto de Galicia, recoñece a esta Comunidade Autónoma a súa
condición de nacionalidade histórica.
[4]
Televisión Española estreou en 1982 unha adaptación da novela.
[5]
Portal sobre a figura histórica e obra literaria de Alfonso X o Sabio.
Instituto Cervantes.
Alfonso
X, o rei que non quixo ser sabio. Manuel Sánchez, XLSemanal, 2017.
[6]
O código legal que máis anos estivo vixente no que hoxe é España, mantívose
como corpo lexislativo xeneral ata o século XIX. A súa vocación de corpus iuris
xeneral xa o reflectía o seu nome orixinal “Libro das Leis”, aínda que a partir
do XIV empezouse a denominar como libro das Sete Partidas por estar estruturado
en sete partes ben diferenciadas. As Sete Partidas foron o dereito xeral que se
aplicou primeiro en toda España cos reis Isabel e Fernándo, e despois en
América e boa parte do Imperio español. A súa fonte principal é o “Corpus Iuris
Civilis”, a gran compilación de dereito romano do emperador Justiniano. Tamén
se recolleron os Foros, que eran normas xurídicas locais que rexían unha cidade
ou comarca, e xurisprudencia. A obra intégra todo o Dereito romano e castelán
da época xunto ao dereito canónico, ao dereito feudal e á filosofía.
[7]
Francisco Corsón Pereira, Eva Gutiérrez Hernanz, Mediación e Teoría. Páx. 60 e
s. Editorial Dykinson, Madrid, 2014 https://goo.gl/prhpaM
[8]
Os estudiosos coinciden en que o castelo de Maceda ten máis de residencia
palaciega que de fortaleza. Érguese con suavidade sobre un outeiro ofrecéndonos
unha muralla de planta rectangular composta por magníficos sillares nos que
abundan as marcas que deixaron os canteiros. Posúe un estreito camiño de rolda
e en dous ángulos da devandita muralla ven outras tantas torres circulares máis
outros dous garitones e aspilleras. Esta muralla protexe unha segunda
construción que é de planta poligonal e que sufriu moitas transformacións pola
función que desempeñou como residencia. Ao suroeste, dúas localidades
balnearias, Allariz e Baños de Molgas. Ao norte, a comarca da Ribeira Sacra
ofrece unha paisaxe encañonado polo río Sil repleto de miradoiros e mosteiros
románicos, como o de Santa Cristina de Ribas do Sil, o de Santa María de Montederramo e o espectacular de Santo Estevo.
[9]
Para non remontarnos demasiado atrás no tempo, e sen pretender ser exhaustivo,
no que hoxe é España falouse celtíbero, latín, castelán (unha lingua romance,
derivada do latín vulgar, que no Medievo foi a lingua común do que hoxe sería
Castela e León, Madrid, Castela A Mancha e parte de Estremadura), galego-portugués
(en terras do que hoxe sería Galicia, Portugal, a rexión occidental de Asturias
e as provincias de Zamora e parte de León. Ambos os idiomas, o galego e o
portugués, non se separaron ata despois do século XII), o asturleonés (nas súas
variantes de asturiano, leonés e mirandés, falábase no que hoxe sería Asturias,
as provincias setentrionais de Castela e León, Cantabria e as comarcas de
Galicia limítrofes con Asturias, así como nunha pequena rexión de Portugal,
Miranda do Douro), o cántabro (Cantabria), o castúo (Estremadura), mozárabe (Al-Andalus e territorios ocupados durante o dominio árabe), aragonés (no que hoxe sería
Aragón, algunhas comarcas occidentais de Catalunya e diversas comarcas
orientais de Navarra), o occitano-románico (ata o século XI, que se ramifica
no catalán, o balear, o valenciano e o occitano. Este último falábase nas illas
de Sardeña, Córsega e en zonas do sur de Francia tamén), e o eúscaro (en
Euskadi, Navarra e boa parte da Rioxa, así como no sur de Francia).
Actualmente
a Constitución Española de 1978 establece no seu artigo 3 que "O castelán
é a lingua española oficial do Estado. Todos os españois teñen o deber de
coñecela e o dereito para usala. As demais linguas españolas serán tamén
oficiais nas respectivas Comunidades Autónomas de acordo cos seus Estatutos. A
riqueza das distintas modalidades lingüísticas de España é un patrimonio
cultural que será obxecto de especial respecto e protección."
[10]
“Os 8,6 millóns de persoas que chaman a esta cidade o seu fogar falan máis de
200 linguas. Todos eles son neoiorquinos e todos eles son benvidos aquí.” Bill
de Blasio, Alcalde de Nova York. “A cidade de Nova York ten unha lei de dereitos
humanos que protexe contra a discriminación e o acoso en función do estado
migratorio ou a orixe nacional. A Comisión de Dereitos Humanos da cidade pode
investigar posibles violacións e cobrar multas. A comisión dixo que estaba ao
tanto do asunto Schlossberg, pero non fixo ningún comentario sobre se era ou
sería obxecto dunha investigación.” Botan da súa oficina ao avogado que
insultou a uns dependentes por falar español en Manhattan, La Vanguardia,
19/05/2018
[11]
"Sinto orgulloso de ser persoa, unha persoa que non puido elixir onde
nacer, porque é algo que a natureza e as circunstancias impoñen. Vivín en
moitos lugares de España e tamén fóra dela. Coñecín xentes de todas as razas,
relixións e convivín con elas, e procurei comprendelas e querelas...Gústame
aprender outros idiomas, como medio para introducirme nas diferentes culturas e
comunicarme coas persoas que a elas pertencen. Pero non me gustan as
imposicións para aprendelas, nin os desprezos por non poder falar esas outras
linguas. Síntoo, que me desculpen os que teñen fortes sentimentos nacionalistas
ou patrióticos exclusivos, pero non os comparto e cústame entendelos cando eses
sentimentos transfórmanse en excluíntes, insolidarios ou xenófobos...O meu
concepto de patria é moi reduccionista...es un poema. Si, un poema da alma, dos
bos sentimentos, do corazón, non das tripas." Sinto orgulloso de ser
persoa (sobre patriotismos e nacionalismos), Javier Jiménez Olmos, Miscelanea,
13/05/2018
[12]
Libro das Cruces. É un dos códices producidos na cámara rexia de Alfonso X. O
libro é unha das poucas publicacións nas que Alfonso refírese a si mesmo
oficialmente como rei de España. https://www.wdl.org/es/item/10624/
No hay comentarios:
Publicar un comentario